Trong xã hội hiện đại, việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức trước các hành vi xâm phạm là một yêu cầu tất yếu. Một trong những quyền cơ bản được pháp luật hình sự Việt Nam công nhận là quyền phòng vệ chính đáng – tức là quyền được chống trả lại hành vi tấn công trái pháp luật nhằm bảo vệ mình hoặc người khác. Tuy nhiên, việc áp dụng quy định này trong thực tiễn vẫn còn gây nhiều tranh cãi, đặc biệt là trong việc xác định ranh giới giữa phòng vệ chính đáng và hành vi vượt quá giới hạn. Bài viết này sẽ làm rõ những nội dung pháp lý cơ bản về phòng vệ chính đáng theo quy định của Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017), đồng thời phân tích một số điểm cần lưu ý khi áp dụng trong thực tế.

CƠ SỞ PHÁP LÝ

Quy định về phòng vệ chính đáng được thể hiện tại Điều 22 Bộ luật Hình sự 2015, cụ thể:

Khoản 1 Điều 22: “Phòng vệ chính đáng là hành vi của người vì bảo vệ quyền hoặc lợi ích chính đáng của mình, của người khác, của cơ quan, tổ chức mà chống trả lại một cách cần thiết người đang có hành vi xâm phạm lợi ích nói trên, và không vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng.”

Khoản 2 Điều 22: “Người phòng vệ chính đáng không phải chịu trách nhiệm hình sự.”

Khoản 3 Điều 22: “Trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng thì người thực hiện hành vi sẽ phải chịu trách nhiệm hình sự theo quy định của Bộ luật này.”

Ngoài ra, các văn bản hướng dẫn thi hành như Nghị quyết số 02/2023/NQ-HĐTP của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao cũng đóng vai trò quan trọng trong việc cụ thể hóa điều kiện và giới hạn phòng vệ.

NỘI DUNG QUY ĐỊNH VỀ PHÒNG VỆ CHÍNH ĐÁNG

1. Khái niệm và bản chất pháp lý

Phòng vệ chính đáng là quyền hợp pháp cho phép cá nhân hoặc tổ chức chống trả lại một cách cần thiết khi đang bị xâm hại đến tính mạng, sức khỏe, tài sản, danh dự, nhân phẩm hoặc các quyền, lợi ích hợp pháp khác. Hành vi này không bị coi là tội phạm nếu không vượt quá giới hạn cho phép.

2. Dấu hiệu pháp lý của phòng vệ chính đáng

Để được coi là phòng vệ chính đáng, hành vi phải đáp ứng các điều kiện:

• Có hành vi xâm hại xảy ra thực tế và trái pháp luật: Việc tấn công phải là hành vi đang diễn ra và mang tính nguy hiểm rõ rệt.
• Chống trả nhằm mục đích bảo vệ lợi ích hợp pháp: Không được thực hiện vì mục đích trả thù hay gây thiệt hại ngoài nhu cầu bảo vệ.
• Mức độ chống trả phải cần thiết và tương xứng: Đây là yếu tố quan trọng để phân biệt giữa phòng vệ chính đáng và vượt quá phòng vệ.

3. Chủ thể của hành vi phòng vệ

Mọi cá nhân, tổ chức đều có quyền phòng vệ chính đáng. Không phân biệt độ tuổi, giới tính hay tình trạng pháp lý, miễn là hành vi phòng vệ được thực hiện đúng quy định.

Xem thêm:  Xử lý hình sự đối với người từ 14 đến dưới 18 tuổi

GIỚI HẠN PHÒNG VỆ VÀ VƯỢT QUÁ GIỚI HẠN

1. Giới hạn phòng vệ

Giới hạn phòng vệ được hiểu là mức độ cần thiết, hợp lý của hành vi chống trả. Nếu hành vi chống trả tương xứng với mức độ nguy hiểm của hành vi tấn công, thì đó là phòng vệ chính đáng. Việc đánh giá này cần xem xét nhiều yếu tố như:

• Mức độ nguy hiểm của hành vi xâm hại.
• Phương tiện và cách thức chống trả.
• Hậu quả thực tế của hành vi phòng vệ.

2. Hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ

Theo Khoản 3 Điều 22, nếu hành vi chống trả vượt quá mức cần thiết – ví dụ như tấn công người khác sau khi hành vi xâm hại đã chấm dứt, hoặc sử dụng vũ lực quá mức – thì người thực hiện có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên, loại lỗi thường gặp là lỗi vô ý, vì người phòng vệ có thể mất kiểm soát do lo sợ hoặc căng thẳng quá mức.

PHÂN BIỆT VỚI CÁC TÌNH HUỐNG PHÁP LÝ KHÁC

Việc hiểu sai phòng vệ chính đáng thường đến từ việc nhầm lẫn với các tình huống tương tự, như:

• Tình thế cấp thiết (Điều 23 BLHS): Là hành vi buộc phải gây thiệt hại để tránh một nguy cơ đang đe dọa, không phải hành vi chống trả người khác.
• Bắt giữ người phạm tội quả tang (Điều 24 BLHS): Không phải là phòng vệ mà là trách nhiệm của công dân, nhưng phải tuân thủ điều kiện về mức độ, cách thức bắt giữ.
• Phản ứng tự vệ quá mức có vũ trang: Trong một số trường hợp, việc sử dụng vũ khí không được cấp phép hoặc gây hậu quả nghiêm trọng cũng không được xem là phòng vệ.

THỰC TIỄN ÁP DỤNG VÀ ÁN LỆ

Trong thực tế xét xử, nhiều vụ án liên quan đến phòng vệ chính đáng đã được công bố:

• Án lệ số 25/2018/AL của TAND Tối cao nêu rõ một trường hợp người dân dùng dao chống lại kẻ trộm đột nhập và được tuyên bố là phòng vệ chính đáng.
• Tuy nhiên, vẫn còn không ít vụ việc gây tranh cãi khi người dân chống trả và gây hậu quả nghiêm trọng như tử vong, bị xem là vượt quá giới hạn.

Thực tiễn cho thấy, việc đánh giá mức độ tương xứng trong hành vi chống trả là một thách thức lớn cho các cơ quan tiến hành tố tụng.

KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN VÀ GIẢI PHÁP

1. Cụ thể hóa tiêu chí đánh giá giới hạn phòng vệ trong văn bản hướng dẫn, để tránh tùy tiện trong xét xử.
2. Tuyên truyền sâu rộng về quyền phòng vệ chính đáng để người dân biết và áp dụng đúng.
3. Tổ chức tập huấn định kỳ cho cán bộ tố tụng, đảm bảo cách đánh giá hành vi phòng vệ được thực hiện đúng quy định pháp luật.
4. Phát triển ngân hàng án lệ để làm cơ sở tham khảo trong thực tiễn xét xử các vụ án liên quan đến phòng vệ chính đáng.

Xem thêm:  Tội lừa đảo qua mạng xã hội: Mức phạt ra sao?

KẾT LUẬN

Phòng vệ chính đáng là quyền hợp pháp, cần thiết và được pháp luật hình sự Việt Nam bảo vệ. Việc hiểu đúng và áp dụng đúng quy định tại Điều 22 Bộ luật Hình sự không chỉ giúp cá nhân bảo vệ mình mà còn góp phần duy trì trật tự pháp lý, hạn chế việc xử lý oan sai. Trong bối cảnh tội phạm ngày càng gia tăng và tính chất nguy hiểm ngày càng phức tạp, việc hoàn thiện quy định pháp luật, hướng dẫn cụ thể hơn nữa là yêu cầu cấp thiết để đảm bảo quyền con người và công lý trong xã hội.